1. Ο Μάνος Χατζιδάκις, παραγωγός του δίσκου, θα γράψει στο σημείωμά του στον δίσκο:
«Με τον Διόνυσο ο Μίκης Θεοδωράκης πραγματοποιεί κάτι που μόνο ένας αληθινός τεχνίτης της μουσικής μπορούσε να πραγματοποιήσει. Μια οικοδομημένη προέκταση του λαϊκού, μέσα στην περιοχή του προβληματισμένου έντεχνου τραγουδιού.
Πρέπει να προσέξετε πολύ τον Διόνυσο, αφού χαρείτε τη συγκίνηση της πρώτης επαφής μαζί του. Για να διαπιστώσετε τι πάει να πει «έντεχνη λαϊκή μουσική» στα ικανά χέρια ενός γνήσιου μουσικού. Και πως, μες από ευρηματικούς μελωδισμούς και συναρπαστικούς συνδυασμούς ήχων, ξεδιπλώνεται ένα έργο, που μαζί με την εντατική ατμόσφαιρά του, περιέχει μέσα του πικρά μηνύματα των χαλεπών καιρών που ζούμε.
Το επικό στοιχείο του Θεοδωράκη στην απόλυτη ωριμότητά του και μακριά από τις μεγαλόπρεπες εκτονώσεις των δρόμων. Το επικό, τέλεια συγκερασμένο με την ελεγεία των πολιτικών απογοητεύσεων και του ενεδρεύοντος Θανάτου.
Νιώθω περήφανος που ο Σείριος ανάμεσα στα παιδιά που τον κατοικούν, συμπεριέλαβε και τον συγκλονιστικό ΔΙΟΝΥΣΟ του Μίκη Θεοδωράκη».
2. Θα επισημάνει στο σημείωμά του ο Χατζιδάκις, παρουσιάζοντας το έργο:
«Ο Διόνυσος, όπως είναι γνωστό, έλαβε μέρος στη μάχη του Μακρυγιάννη, το Δεκέμβρη του 1944. Στις 10 του Δεκέμβρη ο αγγλικός στρατός κατέλαβε την Ακρόπολη. Παρά την υπόσχεσή τους ότι θα σεβαστούν το ιερό μνημείο, από κει πισώπλατα ήρθε το θανάσιμο πλήγμα. Ο Διόνυσος κηδεύτηκε την ίδια μέρα […] μαζί με δεκάδες άλλα αγόρια και κορίτσια που είχαν προσφέρει κι αυτά τα νιάτα τους στην Άνοιξη. Η φανταστική πομπή ξεκίνησε από τη γωνία Τζιραίων και Συγγρού και στη συνέχεια ακολούθησε προς τ’ αριστερά τη Διονυσίου Αρεοπαγίτου. Ήταν φυσικό η ζωή της Ελλάδας να κινηθεί από τότε με άξονα την πομπή του Διονύσου. Οι Έλληνες φώναζαν: ο Διόνυσος ζει- ο Λαμπράκης ζει- ο Πέτρουλας ζει- ο Παναγούλης ζει- και ούτω καθεξής. Γιατί φυσικά ο Διόνυσος, παρότι νεκρός, διατηρούσε, ως ημίθεος, ολοζώντανη την παρουσία του […]».
Η χωροχρονική πομπή του Διόνυσου στο κέντρο της πόλης. Χειρόγραφες σημειώσεις του Μίκη Θεοδωράκη για τον Διόνυσο (Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη). Δημοσιεύτηκαν στο ένθετο σημείωμα του δίσκου.
3. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Ο Μίκης Θεοδωράκης διαφύλαξε μέσα στο μουσικό του σύμπαν ζωντανό το ηλεκτρικό ρίγος που διαπέρασε τη γενιά του, την ΕΑΜική γενιά, μέσα από το ΚΚΕ, τον αντιφασιστικό και απελευθερωτικό αγώνα, το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη. Ρίγος που διαπέρασε όλη την ανθρωπότητα του καιρού του, όταν εκατομμύρια ανθρώπων τόλμησαν και ονειρεύτηκαν την έφοδο στον ουρανό. Και το διαφύλαξε σαν «σπίθα τρεμόσβηστη στις υγρές του παλάμες» παρά τις διώξεις, τις εξορίες, τα βασανιστήρια, τους θανάτους και τις εκτελέσεις αγαπημένων του συντρόφων.
Η γενιά του ΕΑΜ πίστεψε πως μπορούσε να ελευθερώσει τη χώρα, να αλλάξει -μαζί με τους άλλους λαούς που αντιστέκονταν- τον κόσμο, πως είναι χρέος της να το κάνει, πως υπηρετούσε την πιο στέρεη νομοτέλεια της ιστορίας. Αυτή η πίστη στη νομοτέλεια της έδωσε τη θέληση. Κι όταν μετά τον Δεκέμβρη του ‘44 και τα χρόνια του εμφυλίου διαπίστωσε έκπληκτη, προδομένη και ταπεινωμένη από χίλιες μεριές πως το αστάθμητο της ιστορίας τρυπώνει από παντού, οι στιγμές, οι τομές, οι δαίδαλοι, τα όνειρα, η τόλμη, τα λάθη, οι δισταγμοί, οι διαψεύσεις και οι ακαμψίες, οι μεγάλες διάρκειες γίνονται όλα τους ένα αξεδιάλυτο κουβάρι τότε μάζεψε τα κομμάτια της και προσπάθησε να ξαναχτίσει το πολιτικό της σχέδιο μέσα από την ΕΔΑ, σε συνθήκες διώξεων, εξοριών και φυλακίσεων, ψευδεπίγραφης, ασφυκτικής και σκοταδιστικής νομιμότητας του μετεμφυλιακού κράτους και παρακράτους. Θέλησε να ξαναχτίσει στέρεους δεσμούς με το εθνικό ακροατήριο κόντρα στο φόβο και τη μισαλλοδοξία, να άρει μέσα στον λαό τις επιφυλάξεις που γέννησε ο εμφύλιος, να χτίσει κοινωνικά παλλαϊκά μέτωπα κατά της εξάρτησης (της μετεξέλιξης της κατάκτησης), του παλατιού, των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων και του στρατού. Με τέτοιους όρους χρειάστηκε να μιλήσει και για εθνική συμφιλίωση. Χιλιάδες γυναίκες και άντρες ήταν ακόμα πολιτικοί εξόριστοι και κρατούμενοι. Δικάζονταν. Οι συνθήκες κάθε εποχής γεννούν τα φτερά και τα βαρίδια σε όσους παλεύουν για να αλλάξουν τον κόσμο.
Σε αυτή την κρίσιμη συγκυρία εισέβαλε ο Μίκης Θεοδωράκης ορμητικά στο προσκήνιο της ιστορίας με τη μελοποίηση του «Επιτάφιου» του Γιάννη Ρίτσου και ηγήθηκε της πρωτόγνωρης πολιτικής και πολιτιστικής ειρηνικής επανάστασης που ανέκοψαν οι ερπύστριες της δικτατορίας. Εισέβαλε ορμητικά πιστεύοντας βαθιά στην ηθική υπεροχή της ιδεολογίας του και την ενοποιητική δύναμη της τέχνης του, και κυρίως έχοντας μία ακατάλυτη αίσθηση χρέους απέναντι στους νεκρούς της γενιάς του και τα ματαιωμένα οράματά της.
Ο μουσικός κόσμος που αποφάσισε να χτίσει αποτελεί το μουσικό αντίστοιχο της γενεαλογίας αντίστασης ενός λαού που αγωνίζεται για τα δίκαιά του μέσα στο χρόνο, αυτής που ανιχνεύουμε στο κείμενο του Γληνού για το ΕΑΜ, στην ομιλία του Βελουχιώτη στη Λαμία, στο κείμενο του Σβορώνου για το ελληνικό έθνος. Τον εμπνεύστηκε ως την ηχώ μιας ανυπότακτης Ρωμιοσύνης.
Ως συνήχηση της αρχαίας τραγωδίας, της βυζαντινής υμνωδίας, του δημοτικού τραγουδιού, των λαϊκών δρόμων, του κλασσικού τραγουδιού, της συμφωνικής μουσικής, της όπερας, των εκκλησιαστικών ορατορίων, μαζί με τη μουσική αναδημιουργία του ποιητικού λόγου. Τα μελαγχολικά ποιητικά τοπία του Σεφέρη, οι συμβολικοί και πραγματικοί τόποι της Ρωμιοσύνης του Ρίτσου, το ολόφωτο αρχιπέλαγος του Ελύτη, οι φτωχογειτονιές και τα μνημονικά περάσματα του Λειβαδίτη, η εξεγερσιακή μελαγχολία του Αναγνωστάκη, η οργισμένη πολιτεία του Τριπολίτη, το Μαουτχάουζεν του Καμπανέλλη, η ισπανική μυθολογία του Λόρκα, η εξεγερμένη ήπειρος του Νερούδα, χαραμάδες φωτός μέσα από τα σκοτάδια του εγκλεισμού (Ήλιος και Χρόνος, Κατάσταση Πολιορκίας, Επιζών, Πνευματικό Εμβατήριο).
Τα έργα του τραγουδήθηκαν σε θέατρα, μπουάτ, αίθουσες συναυλιών και κινηματογράφους, σε γειτονιές, ακάλυπτους και αυλές, σε δρόμους διαδηλώσεων και σε πολιτικές συγκεντρώσεις, σε γήπεδα και σε πλατείες, διαδόθηκαν ηχογραφημένα σε δίσκους και κασέτες, φυγαδεύτηκαν στο εξωτερικό ως πολύτιμοι ταξιδιώτες του ανυπότακτου πνεύματος στα χρόνια της δικτατορίας, τα έμαθαν φυλακισμένοι και εξόριστοι, ακούστηκαν σε μακρινές γειτονιές και πολιτείες, θέατρα και στάδια σε όλο τον κόσμο. Το φαινόμενο είναι πρωτόγνωρο και μοναδικό σε παγκόσμιο επίπεδο.
