Όσο τα πάθη της ανθρώπινης ψυχής μας οδηγούν βαθύτερα τόσο είναι αυθεντικότερα, γιατί πλησιάζουν στη ρίζα, στον πυρήνα του ανθρώπινου «είναι».
Η διείσδυση στο βαθύτερο σημείο της ανθρώπινης ψυχής αποτελεί το αξεπέραστο επίτευγμα της αθηναϊκής τραγωδίας.
Οι ανθρώπινοι χαρακτήρες στην τραγωδία αναλύονται σε στιγμές μεγάλης δοκιμασίας.
Η προτίμησή μου προς τον Ευριπίδη οφείλεται στο ότι με οδηγεί πιο κοντά στον άνθρωπο και στην ανθρώπινη κοινωνία απ’ ότι ο Αισχύλος, που τον θεωρεί περίπου σαν ένα όργανο στα χέρια της θεϊκής βούλησης.
Η «μεγάλη δοκιμασία» παίρνει άλλο χαρακτήρα στον Αισχύλο και άλλο στον Ευριπίδη.
Για τον άνθρωπο του 20ου αιώνα, νομίζω ότι στη θεώρηση της Ανθρώπινης Δοκιμασίας δεσπόζει η σκέψη του Σαρτρ « Η κόλαση είναι οι άλλοι». Μ’ άλλα λόγια, το πρόβλημα το γεννά αποκλειστικά και μόνο ο άνθρωπος και κατ’ επέκταση η κοινωνία που ο ίδιος διαμορφώνει και τον διαμορφώνει.
Κάτω απ’ το πρίσμα αυτό χαρακτήρες-σύμβολα όπως η Μήδεια, ο Ιάσων, η Ηλέκτρα, η Κλυταιμνήστρα, ο Ορέστης μπορεί να γενικευθούν. Μπορεί δηλαδή να αναζητηθούν και να βρεθούν έστω και σαν φαντάσματα μέσα σε κάθε άνθρωπο, στον βαθμό που προχωρεί κανείς στις ρίζες του ανθρώπινου χαρακτήρα, στα απώτατα βάθη της ανθρώπινης συνείδησης.
Ο άνθρωπος δεν είναι μαριονέτα στα χέρια κάποιας θεότητας που τον χρησιμοποιεί, αλλά γέννημα του εαυτού του. Και ο εαυτός μας είναι οι άλλοι. Επομένως αφού Κόλαση είναι οι άλλοι, είναι και ο ίδιος ο εαυτός μας. Είμαστε μια πληγή επάνω στο δικό μας δέρμα και είναι μάταιο να το αγνοούμε. Είτε από αναισθησία είτε από φόβο είτε από πονηριά. Αν δε ματώσουμε την πληγή μας με τα ίδια μας τα χέρια, η πληγή αυτή θα μας κρύβει για πάντα το απόκρυφο κέντρο του εαυτού μας – τη μοναδική μας αλήθεια - , το αληθινό μας πρόσωπο. Κινδυνεύουμε να ζήσουμε άγνωστοι προ του εαυτό μας.
Φτάνουμε έτσι σε ένα συμπέρασμα: Η τραγωδία μας οδηγεί στην αυτογνωσία.
Η κατάδυση στην ψυχή της Μήδειας μας οδηγεί μέσα σ’ έναν αληθινό λαβύρινθο. Καθώς ψάχνεις για «διέξοδο», είσαι υποχρεωμένος να ταυτισθείς με τις δονήσεις, τις αποχρώσεις, τις συνεχείς και απότομες αλλαγές του τραγικού προσώπου, που σημάδεψε η ανθρώπινη μοίρα.
Από την άποψη αυτή δε νομίζω ότι μπορεί να υπάρξει πιο συναρπαστική εμπειρία για έναν συνθέτη καθώς καλείται να αποδώσει μουσικώς – να μεταφέρει στον κόσμο της μουσικής – αυτή την «εποποιία» της ανθρώπινης ψυχής μπροστά στην απόλυτη κρίση.
Προσωπικά, με συναρπάζει. Συνθέτοντας τη ΜΗΔΕΙΑ, προσπάθησα να ταυτιστώ με τους χαρακτήρες του έργου: την Τροφό, τον Παιδαγωγό, τον Κρέοντα, τον Αιγέα, τον Ιάσονα, τον Αγγελιοφόρο και φυσικά με τον Χορό και τη Μήδεια.
Η περίπτωση της τελευταίας είναι μοναδική. Μοιάζει με παγιδευμένο ζώο που τινάζει δεξιά αριστερά και που, αντί να ελευθερωθεί, κάθε κίνηση το παγιδεύει περισσότερο.
Είναι συγχρόνως η βασιλοπούλα (στη χώρα της) και η ξένη-βάρβαρη (στην Κόρινθο). Είναι η ερωτευμένη παράφορα που την προδίδει αυτός για τον οποίο θυσίασε τα πάντα, που για χάρη του σκότωσε ακόμα και τον ίδιο τον αδερφό της και γι’ αυτό αγαπά και μισεί εξίσου παράφορα τον Ιάσωνα. Είναι η μάνα που λατρεύει τα παιδιά της και η απατημένη ερωμένη που τα μισεί, γιατί της θυμίζουν τον ένοχο πατέρα τους, που θέλει να τον εκδικηθεί σκοτώνοντας τη μέλλουσα γυναίκα του, τον πεθερό του και, τέλος, τα ίδια τα παιδιά του – που είναι και δικά της παιδιά.
Γι’ αυτό, ενώ κυριαρχείται βασικά από την αγανάκτηση, το μίσος και την εκδίκηση, για να πετύχει το φρικαλέο της σχέδιο γίνεται άλλοτε σκληρή και άλλοτε τρυφερή, άλλοτε εκφράζεται με ειλικρίνεια κι άλλοτε υποκρίνεται.
Αγκαλιάζει με πάθος τα παιδιά της τη στιγμή που ξέρει πως θα τα σφάξει. Δε νομίζω ότι ένα ανθρώπινο πλάσμα μπορεί να βρεθεί μπροστά σε μια τόσο φρικτή δοκιμασία, ώστε να φτάσει στο σημείο να υπερβεί το μητρικό φίλτρο οδηγούμενο ως αυτή την αδιανόητη πράξη, να σφάξει τα παιδιά του.
Η πρόθεσή μου ήταν – όταν αποφάσισα να ασχοληθώ με τη ΜΗΔΕΙΑ – πρώτον, να χρησιμοποιήσω το κείμενο ως έχει, δηλαδή χωρίς καμία «διασκευή», και, δεύτερον, να αποδώσω μουσικά τον θεατρικό λόγο λέξη προς λέξη, νόημα προς νόημα, σκηνή προς σκηνή.
Έτσι, θα μπορούσα να πω ότι η δική μου ΜΗΔΕΙΑ είναι μια συνεχής μελωδική γραμμή απ’ την πρώτη φράση της Τροφού ως την τελική του Χορού.
Θέλησα να μεταφέρω όλες τις ψυχικές δονήσεις των χαρακτήρων, όλες τις συγκρούσεις, τα ξεσπάσματα, τα πάνω και τα κάτω, καθώς και τις ιερατικές παρεμβάσεις του Χορού, καταρχήν με το Μέλος. Δε χρησιμοποίησα τη μέθοδο του ρετσιτατίβο, δηλαδή της μουσικής πεζολογικής αφήγησης.
Προσπάθησα να αποτυπώσω το σύνολο του Λόγου σε μια συνεχιζόμενη διαρκή μελωδία, με μόνη φιλοδοξία αυτή η μελωδία να αντιστοιχεί και να αποτυπώνει τον πυρήνα του Λόγου και των καταστάσεων και νοημάτων που θέλει να εκφράσει.
Είναι γνωστό ότι ο Λόγος που μετουσιώνεται σε Μέλος – στον βαθμό που αυτό γίνεται «αναγκαία», πηγαία, δημιουργικά – τότε απ’ αυτή τη «χημική» ένωση (συγνώμη για τη μεταφορά) δημιουργείται μια νέα ποιότητα, που την εκφράζει με τρόπο αξεπέραστο η ανθρώπινη φωνή. Ο λυρικός τραγουδιστής (έντεχνος ή λαϊκός) διαθέτει το θείο δώρο της επικοινωνίας από ψυχή σε ψυχή.
Μετά τη μελοποίηση του κειμένου – υποχρεώθηκα να προχωρήσω σε δική μου μετάφραση γιατί οι υπάρχουσες δε με ικανοποίησαν- μπήκα στο δεύτερο στάδιο, της εναρμόνισης. Με δύο λόγια θα πω εδώ ότι προσπάθησα την ουσία της οριζόντιας μελωδικής κίνησης να τη μεταφέρω στην κάθετη αρμονική υποστήριξη που φυσικά συμπλέκεται με τον ρυθμό.
Το τρίτο στάδιο είναι όπως πάντα η ενορχήστρωση. Θέλω να πιστεύω ότι αυτά τα τέσσερα στοιχεία, Μέλος, Αρμονία, Ρυθμός, Ενορχήστρωση, αποτελούν μαζί με τον Λόγο ένα ενιαίο «Μουσικό Σύμπαν».
Μίκης Θεοδωράκης
(Από τη συνέντευξη Τύπου στο Μπιλμπάο με την ευκαιρία της «πρώτης» της Μήδειας το θέατρο Arriaga,1990.)
