Η ιστορία του έργου και η ιδιαίτερη αγάπη που έτρεφε γι’ αυτό ο Μάνος Χατζιδάκις.
Του Φώντα Τρούσα στην LIFO 14.3.2021
Για την ιστορία τού έργου υπάρχει ξεχωριστό, δισέλιδο, δακτυλογραφημένο κείμενο τού ιδίου του Μίκη Θεοδωράκη στο επίσημο σάιτ του (mikistheodorakis.gr), το οποίον αξίζει να το μεταφέρουμε εδώ. Γράφει ο συνθέτης:
«Στα 1947 βρισκόμουν εξόριστος στην Ικαρία, και τότε για πρώτη φορά ήρθα σε ουσιαστική επαφή με τη λαϊκή μας μουσική. Το πρώτο τραγούδι που άκουσα ήταν ο “Καπετάν Ανδρέας Ζέππος” (σ.σ. πρόκειται για το συρτό του Γιάννη Παπαϊωάννου “Ψαροπούλα” από το 1946), μια μέρα που μας μετέφεραν με καΐκι από τον Άγιο Κήρυκο ως τον Αρμενιστή.
Αμέσως μετά άρχισα να μαζεύω μεθοδικά λαϊκά τραγούδια. Παράλληλα, από την άποψη των σπουδών μου και της πορείας μου μέσα στη συμφωνική μουσική, είχα τελειώσει τις θεωρητικές σπουδές στο Ωδείο Αθηνών, και από το 1944 ως το 1947 είχα γράψει τα πρώτα μου έργα Μουσικής Δωματίου και τα πρώτα γυμνάσματα, για συμφωνική ορχήστρα. Προσπάθησα, έτσι, να συνδυάσω αυτά τα δύο κύρια μουσικά ρεύματα, δηλαδή από την μια μεριά την τεχνική της συμφωνικής μουσικής, όπως την διδασκόμαστε στα ωδεία και την ακούμε στα έργα των συμφωνιστών –ιδιαίτερα τα έργα των διαφόρων εθνικών “σχολών”– και από την άλλη μεριά την λαϊκή μουσική.
Καρπός απ’ αυτή την πειραματική σύζευξη υπήρξε το έργο για ορχήστρα εγχόρδων “Πρελούντιο – Πενιά – Χορός”, γραμμένο στο 1948 στον Εύδηλο Ικαρίας, και κυρίως τα σχέδια από το “Καρναβάλι”, που τ’ άρχισα από το 1947, την επόμενη κιόλας μέρα που άκουσα το τραγούδι του “Ανδρέα Ζέππου”, που είναι και ένα από τα κύρια θέματα του έργου.
Όταν αργότερα, στα 1952, η Ραλλού Μάνου μού ζήτησε για το ελληνικό χορόδραμα να γράψω ένα δεύτερο μπαλέττο –το πρώτο ήταν το “Ορφέας και Ευρυδίκη”, σε κείμενο του Νότη Περγιάλη– σκέφτηκα να χρησιμοποιήσω το υλικό που είχα μαζέψει πριν τέσσερα χρόνια στην Ικαριά.
Στο ίδιο πρόγραμμα υπήρχαν και δυο έργα του Μάνου Χατζιδάκι. Οι “Έξι Λαϊκές Ζωγραφιές” και ο “Καραγκιόζης” (σ.σ. “Το Καταραμένο Φίδι”). Η φόρμα του έργου δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια σειρά από χορούς, γρήγορους ή αργούς, και το μεγαλύτερο βάρος το έριξα στην ενορχήστρωση, ζητώντας εκείνα τα ορχηστρικά χρώματα που να ανταποκρίνονται στο χαρακτήρα του ρυθμικού και μελωδικού υλικού του έργου.
Το “Καρναβάλι” παίχτηκε με τη μορφή της σουίτας-μπαλέττο από την ορχήστρα του Εθνικού Σταθμού και την Κρατική Ορχήστρα με διευθυντή πάντοτε τον Ανδρέα Παρίδη. Σαν μπαλέττο ξαναδόθηκε στα 1958 στο θέατρο Sarah-Bernhardt στο Παρίσι από τα μπαλέττα τής Ludmilla Tchérina με διαφορετικό τίτλο (“Le Feu aux Poudres”), με πρώτους χορευτές την Ludmilla Tchérina και τον Milko Šparemblek (σ.σ. τον Stevan Grebel – ο Milko Šparemblek είχε χορογραφήσει το “Les amants de Teruel”, ένα άλλο μπαλέτο, της ίδιας εποχής, σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη) και σκηνοθεσία του Jean Renoir».
Η σουίτα μπαλέτου «Ελληνική Αποκριά / Carnaval» αποτελείται από επτά ή οκτώ μέρη, αναλόγως με το πώς θα εκλάβεις ένα μέρος – αν θα το «σπάσεις», εννοούμε, σε δύο υπομέρη, ή αν θα το θεωρήσεις ως «ενωμένο». Με τη σειρά τα επτά μέρη είναι: 1. Εισαγωγή, 2. Ανδρικός χορός – Μεγάλος χορός (στον «Μεγάλο χορό» παραλλάσσεται η «Ψαροπούλα» του Γιάννη Παπαϊωάννου), 3. Ερωτικός χορός, 4. Ντιβερτιμέντο, 5. Τρεις χοροί του καρναβαλιού (δηλαδή τα «Γαϊτανάκι», «Αλογάκι» και «Γκαμήλα»), 6. Χορός της κοπέλας και 7. Φινάλε.
Η πρώτη εκτέλεση της «Ελληνικής Αποκριάς» συνέβη στις 15 Νοεμβρίου 1953 στην Αθήνα, στο Θέατρο Ορφέας, με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών (ΚΟΑ) να διευθύνει ο Ανδρέας Παρίδης, ενώ ως μπαλέτο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Ρώμη, στις 14 Μαρτίου 1954 από το Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου (χόρεψαν επίσης η Αγάπη Ευαγγελίδη, ο Γιάννης Μέτσης κ.ά.), με κοστούμια και εικαστικά από τον Σπύρο Βασιλείου, και με τον Ανδρέα Παρίδη να διευθύνει την Ορχήστρα της Όπερας της Ρώμης.
Στην παράσταση του Ορφέα η ΚΟΑ θα απέδιδε έργα: Τσαϊκόφσκυ («Πέμπτη συμφωνία»), Ernest Chausson («Ποίημα»), Maurice Ravel («Τσιγγάνα) και Μίκη Θεοδωράκη («Ελληνική αποκριά»), με το τελευταίο έργο να παρουσιάζεται ως «χορευτική σουίτα».
Ο συνθέτης, κριτικός μουσικής και αργότερα ακαδημαϊκός Πέτρος Πετρίδης (1892-1977) είχε γράψει για την «Ελληνική Αποκριά» στην εφημερίδα Καθημερινή της 22ας Νοεμβρίου 1953, μία σκληρή, αλλά στο βάθος της πολύ ενθαρρυντική κριτική, με βάση τα δεδομένα τής εποχής, προβαίνοντας σε μορφολογικές βασικά παρατηρήσεις – καθώς ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν, ακόμη τότε, ένας νεότατος συνθέτης, χωρίς πολλές ευκαιρίες να παίζονται τα έργα του από συμφωνικές ορχήστρες. Εκείνη η κριτική, την οποία μεταφέρει ο Αστέρης Κούτουλας, στο βιβλίο του «Ο Μουσικός Θεοδωράκης» [Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη, 1998], είχε ως εξής:
«Το πρόγραμμα του κ. Παρίδη έκλεισε με την πρώτην εκτέλεσιν ενός ελληνικού έργου, της Ελληνικής Αποκριάς, χορευτικής σουίτας του κ. Μίκη Θεοδωράκη. Μουσική γραμμένη για χορόδραμα (το οποίο δυστυχώς δεν έτυχε να δω) χάνει αξιόλογο μέρος τής εκφραστικής του σημασίας, για τους μη μυημένους στην αντίστοιχη χορογραφία.
Η Εισαγωγή είναι γραμμένη σε λεπτή ιμπρεσιονιστική ατμόσφαιρα, με ορχηστρική παλέτα εξαιρετικής ευστοχίας και λεπτότητας, λαμβανομένης υπ’ όψιν τής νεαράς ηλικίας του συνθέτου.
Ο επακολουθών «Σεβντάς» (σ.σ. «Ανδρικός χορός») με την παθητική, γλυκομίλητη λαλιά του, μεταδίδει θελκτική εντύπωση. Οι μεθεπόμενοι ποικίλοι χοροί, ο μεγάλος, ο ερωτικός κ.λπ., υποπίπτουν σε μακρόσυρτον ομοιομορφίαν, που καθιστά δύσκολον των ξεχωρισμό των διαφόρων κομματιών. Ομοιομορφία θεματική, επανάληψις έμμονος ορχηστρικών ευρημάτων που, επαναλαμβανόμενα κατά κόρον, μειώνουν την αρχική τους δροσερή εμφάνιση.
